جنبه های حمایتی از حقوق متهم در قانون آیین دادرسی کیفری و اسناد بین المللی

چکیده
متهم در همه مراحل دادرسی حقوق یکسانی از قبیل احترام به اصل حاکمیت قانون، رعایت استاندارد های دادرسی عادلانه و منصفانه، ممنوعیت شکنجه و آزار متهمان و ممنوعیت استفاده ابزاری از انسان و... می باشد. به عبارت دیگر در همه مراحل دادرسی چه به معنای اخص و چه به معنای اعم آن، متهم دارای حقوق یکسانی می باشد، که می توان آن ها را حقوق عمومی متهم نامید، که باید به وسیله تمامی دست اندرکاران نظام عدالت کیفری مورد توجه قرار گرفته و رعایت شود. در این پژوهش به مطالعه بررسی تناسب میان حقوق متهم در ایران و اسناد بین المللی پرداخته می شود، که تا به چه اندازه جنبه های حمایتی مندرج در اسناد، در حقوق کشورمان نیز مورد توجه قرار گرفته و رعایت شده است. با توجه بر تصویب قانون آیین دادرسی کیفری جدید و لازم الاجرا شدن آن ضروری است که در پژوهشی ویژه و تخصصی این مساله مورد کنکاش و تحلیل قرار گیرد. در نتیجه امروزه به دشواری می توان در تشخیص حقوق وآزادی های افراد علی الخصوص حقوق متهمین به متون و منابع داخلی اكتفا كرد. بخش عمده ای از این حقوق در اسناد بین المللی یا منطقه ای مطرح می شوند. با توجه براینکه ایران نیز بر اکثر این اسناد مهم پیوسته و آن ها را به رسمیت شناخته، باید این جنبه های حمایتی را براساس قوانین داخلی تحت الشعاع قرار دهد. در آیین دادرسی کیفری 1392 نکات بسیار مثبتی در رعایت از حقوق متهم مشاهده می شود، ولی در برخی جهات همچون افزایش اختیارات ضابطین قضایی، منع حضور وکیل در تحقیقات مقدماتی در برخی جرایم، منع محاکمه علنی در برخی از رسیدگی های کیفری و ... دارای کاستی های اساسی می باشد، که باید در رفع و اصلاح آن ها اهتمام جدی صورت گیرد.
کلمات کلیدی: حقوق متهم، جنبه های حمایتی، فرآیند دادرسی کیفری، اسناد بین المللی، قانون آیین دادرسی کیفری 1392

فهرست مطالب
چکیده 3
فصل اول: کلیات و مفهوم شناسی 11
1-1.کلیات 12
1-1-1.مقدمه 12
1-1-2. بیان مساله 13
1-1-5. سوابق پژوهش 18
1-1-6. اهداف پژوهش 21
1-1-7. جنبه نوآوری و جدید بودن 22
1-1-8. ساختار پایان نامه 22
1-2. مفهوم شناسی 22
1-2-1. حق 22
1-2-1-1. معنای لغوی حق 22
1-2-1-2. معنای اصطلاحی حق 23
1-2-1-2-1. در قرآن 23
1-2-1-2-2. دیدگاه فقهی 23
1-2-1-2-3. در علم حقوق 24
1-2-2. دادرسی منصفانه یا عادلانه 26
1-2-2-1. دادرسی و انواع نظام های دادرسی 27
1-2-2-1-1. تعریف دادرسی 27
1-2-2-1-2. انواع نظام های دادرسی 27
1-2-2-1-2-1. نظام دادرسی اتهامی 27
1-2-2-1-2-2. نظام دادرسی تفتیشی 31
1-2-2-1-2-3. نظام دادرسی مختلط 34
1-2-2-1-2-4. نظام دادرسی اسلامی 35
1-2-2-1-2-5. نظام دادرسی حاکم بر حقوق ایران 37
1-2-2-2. وصف منصفانه و عادلانه بودن 39
1-2-2-2-1. مفهوم منصفانه 39
1-2-2-2-2. انصاف در قرآن 39
1-2-2-2-3. انصاف از ديدگاه روايات 40
1-2-2-2-4. وصف منصفانه در دادرسی 40
1-2-2-3. تعریف نظام دادرسی منصفانه و شاخصه های آن 41
1-2-3. حقوق متهم 43
1-2-3-1. معنای لغوی متهم 43
1-2-3-2. معنای اصطلاحی متهم 43
1-2-3-3. حقوق متهم 43
فصل دوم: اصول کلی در حمایت از حقوق متهم 45
2-1. اصل برائت 46
2-1-1. سابقه تاریخی 47
2-1-2. مبنای اصل برائت 48
2-1-3. اصل برائت در اسناد بین المللی 51
2-1-3-1. اعلاميه جهاني حقوق بشر 52
2-1-3-2. ميثاق حقوق مدني و سياسي 52
2-1-3-3. اساسنامه دیوان کیفری بین المللی 53
2-1-3-4. اسناد منطقه‌اي 55
2-1-3-4-1. اعلاميه‌ حقوق بشر اسلامي 55
2-1-3-4-2. كنوانسيون اروپايي حقوق بشر 55
2-1-4. اصل برائت در حقوق ایران 56
2-1-4-1. قانون اساسي 56
2-1-4-2. قوانين جزايي و آيين دادرسي كيفري 57
2-1-5. استثنائات اصل برائت 58
2-1-5-1. جرایم امنیتی 58
2-1-5-2. جرایم جنگی 59
2-1-5-3. مال اندوزی مشکوک 59
2-2. اصل قانونی بودن دادرسی کیفری 60
2-2-1. مفهوم شناسی اصل قانونی بودن دادرسی کیفری 61
2-2-2. مبنای پذیرش اصل قانونی بودن دادرسی کیفری 62
2-2-3. اصل قانونی بودن دادرسی در قوانین داخلی 63
2-3. اصل قانونی بودن جرم و مجازات 64
2-3-2. مبنای پذیرش اصل قانونی بودن جرم و مجازات 65
2-3-3. در اسناد بین المللی 66
2-4. تفسیر مضیق و تفسیر به نفع متهم قوانین کیفری 66
2-4-2. معنای مضیق و موسع 67
2-4-3. تعریف تفسیر مضیق و به نفع متهم و مبنای آن 67
2-4-4. تفسیر مضیق در اسناد بین المللی 69
2-5. عطف بماسبق نشدن قوانین کیفری 69
2-5-2. مبنای پذیرش عطف بماسبق نشدن قوانین کیفری 72
2-5-3. عطف بماسبق نشدن قوانین کیفری در اسناد بین المللی 74
2-5-3. استثنائات 74
2-5-3-1. قوانین تفسیری 74
2-5-3-2. قوانین خفیف 74
2-5-3-3. قوانین شکلی 75
فصل سوم: حقوق متهم در مرحله کشف، تحقیق و تعقیب 77
3-1. حقوق متهم در مرحله بازجویی و جمع آوری دلایل 78
3-1-1. حق دفاع متهم 78
3-1-1-1. تدابیر مقدم بر استنطاق و بازجویی از متهم 79
3-1-1-1-1. احضار متهم 79
3-1-1-1-2. جلب متهم 84
3-1-1-3.بازجویی متهم 84
3-1-1-1-3. ورود به منزل و تفتیش منزل 85
3-1-1-1-4. کنترل ارتباطات 89
3-1-2. تفهیم اتهام 91
3-1-2-1. جایگاه قانونی تفهیم اتهام 93
3-1-2-2. تفهیم اتهام و اقدامات ضابطین 95
3-1-2-3. تفهیم اتهام دادرسی 96
3-2. حق سکوت متهم 96
3-3. حق برخورداری از وکیل 99
3-3-1. نقش وکیل مدافع در مرحله کشف جرم 103
3-3-2. نقش وکیل مدافع در مرحله تحقیق و تعقیب 104
3-4. حق آزادی و حقوق متهم در مرحله بازداشت 111
3-4-1. اصول‌ حاکم‌ قبل‌ از صدور قرار بازداشت‌ موقت‌ 112
3-4-1-1. استثنایی‌ بودن‌ قرار بازداشت‌ موقت‌ 112
3-4-1-2. اصل‌ عدالت‌محوری‌ در صدور قرار بازداشت‌ موقت‌ 112
3-4-1-3. اصل‌ قانون‌محوری‌ در زمان‌ صدور قرار بازداشت‌ موقت‌ 113
3-4-1-4. اصل‌ ضروری‌ بودن‌ یا محدود بودن‌ موارد صدور قرار بازداشت‌ موقت 113
3-4-2. اصول حاکم بر پس از صدور بازداشت موقت 114
3-4-2-1. محل نگهداری متهم 114
3-4-1-2. حق ملاقات در دوران بازداشت 114
3-4-1-3. مدت معقول برای بازداشت 115
3-4-2-4. رسیدگی مجدد به قرار بازداشت 116
3-4-2-5. بازداشت موقت در قانون آیین دادرسی کیفری 1392 116
3-5. حق اعتراض از قرارها 118
3-5-1. حق اعتراض از قرارها 118
3-5-1-1. قرارهای نهایی در قانون داخلی 118
3-5-1-1-1. قانون آیین دادرسی کیفری فعلی 118
3-5-1-1-2. قانون آیین دارسی کیفری مصوب 1392 119
3-5-1-1-3. سایر قرارها در قانون داخلی 120
3-5-1-1-3-1. قرار بازداشت موقت 120
3-5-1-1-3-2. سایر قرارها 122
فصل چهارم: حقوق متهم در مرحله رسیدگی دادگاه و اجرای حکم 125
4-1. حق دفاع متهم و تضمینات ناظر بر آن 126
4-1-1. شرکت وکیل مدافع 126
4-1-2. شرکت هیات منصفه 130
4-1-3. علنی بودن دادرسی 131
4-1-4. استقلال و بی طرفی دادگاه 133
4-1-5. تساوی افراد در برابر دادگاه 134
4-1-6. مطالعه پرونده و تحصیل اطلاعات 136
4-1-7. رسیدگی بدون تاخیر ناموجه 136
4-1-8. فرصت دفاع و آخرین دفاع 137
4-1-9. صدور رای 139
4-2. تجدید نظر از آرای کیفری 140
4-2-1. تضمین حق دفاع متهم در تجدید نظر از آرای کیفری 140
4-2-1-1. تجدیدنظر خواهی در اسناد بین المللی 140
4-2-1-2. تجدیدنظر خواهی در قانون آیین دادرسی کیفری 141
4-2-1-2-1. حق واخواهی یا اعتراض به حکم 141
4-2-1-2-2. حق اعتراض به آرا و فرجام‌خواهی 141
4-2-1-2-3. پذیرش عذر موجه در تقاضای تجدیدنظر یا فرجام 141
4-2-1-2-4. حق اعاده دادرسی 141
4-2-1-2-5. نپرداختن هزینه دادرسی در دعوای ضرر و زیان ناشی از جرم در تجدید‌نظرخواهی و فرجام‌خواهی متهم 142
4-2-1-2-6. معافیت زندانی از پرداخت هزینه دادرسی 142
4-2-1-2-7. تقاضای تخفیف مجازات پیش از پایان مهلت تجدیدنظرخواهی 142
4-3. حقوق متهم در مرحله اجرای احکام کیفری 142
4-3-1.بهره‌مندی از تسهیلات قانونی برای محکومان 143
4-3-2.ممنوعیت اجرای علنی مجازات 143
4-3-3.تعویق مجازات 143
4-3-4.تحمل حبس در محل اقامت محکوم علیه 144
4-3-5.اعلام آزادی زندانی در موعد مقرر 144
4-3-6.حق استفاده از مرخصی 145
4-3-7. حق مادر محکوم به حبس نسبت به همراه داشتن طفل خود 145
4-3-8.حق مداوای شخص محبوس در خارج از زندان 145
4-3-9.تقسیط جزای نقدی 145
4-3-10.لزوم انجام مراسم مذهبی در مجازات‌های سلب حیات 146
4-3-11.کاهش مدت تعلیق یا لغو تمام آن 146
4-3-11.اجرای تعلیق مجازات، آزادی مشروط و تعویق صدور حکم در محل اقامت محکوم علیه 146
4-4. جبران خسارت و اعاده حیثیت از متهم 147
4-4-1. جبران خسارت در اسناد بین المللی 147
4-4-2. جبران ضرر مادی در قانون داخلی 148
4-4-3. جبران خسارت معنوی در قانون داخلی 150
4-4-3-1. تعریف خسارت معنوی 151
4-4-3-2. طرق جبران خسارت 152
4-4-3-4. اعاده حیثیت و جبران خسارت معنوی و در حقوق ایران 154
بحث، نتیجه گیری و پیشنهادات 156
منابع 162