تحولات اخیر سیاست جنایی ایران در قبال اعتیاد و قاچاق مواد مخدر

چکیده
سیاست جنایی در مفهوم کلی و موسع آن به تمامی پاسخ‌های اجتماع به پدیده‌ی مجرمانه تعبیر می‌گردد، این سیاست در پاسخ به جرایم مربوط به مواد روان‌گردان و اعتیاد به آن، متوسل به اقدامات سرکوبگرانه و همچنین پیشگیرانه می‌شود. اگر چه پاسخ‌های سرکوبگر، استفاده از همان مجازات‌ها و تدابیر کیفری است ولی پاسخ‌های پیشگیرانه اقداماتی از قبیل آموزش، فرهنگ‌سازی، درمان و کاهش آسیب را دربر می‌گیرد.
کشور ما، در زمینه‌ی مواد مخدر و جرایم مربوط به آن سال‌هاست که اقدام به قانون‌گذاری کرده، که اولین قانون‌ به سال 1289 برمی‌گردد و آخرین قانون جاری، (قانون اصلاح قانون اصلاح مبارزه با مواد مخدر 1376) مصوب 1389 است.
قانون جاری نسبت به قوانین گذشته تحولاتی در بر دارد. در این قانون، مواد روان‌گردان که تنها در قانون مبارزه با مواد روان‌گردان (پسیکوتروپ) مصوب 1354 موادی را به خود اختصاص داده بود، به صراحت و با اصطلاح «روان‌گردان‌های صنعتی غیر دارویی» مورد توجه ویژه قرار می‌گیرد.
همچنین از اعتیاد و به ویژه به مواد روان‌گردان، که اولین بار مورد توجه قانون‌گذار قرار گرفته است، با یک تحول عمده نسبت به قوانین گذشته جرم‌زدایی شده و با در نظر گرفتن 91 روز تا 6 ماه مجازات حبس درمان را برای معتادان اجباری کرده است. نکته مورد توجه در این زمینه، توجه ویژه به اقدامات حمایتی، درمانی، بازپروری و مشارکت همگانی از طریق آموزش برای مبارزه با اعتیاد است. بنابراین قانون‌گذار با این اقدام هم از اعتیاد جرم‌انگاری نموده و درمان و حمایت را مورد توجه قرار داده و هم با یک الزام قانونی معتادان را اجبار به درمان کرده است. در نتیجه، می توان توسل به این اقدامات را آغاز راهی طولانی و لی با موفقیت برای کنترل و کاهش اعتیاد دانست.
امادر زمینه‌ی قاچاق مواد روان‌گردان، قانون‌گذار همچنان مانند گذشته متوسل به اقدامات سرکوبگر و مبارزه‌ شدید شده است. استفاده از مجازات‌های شدید اعدام و حبس ابد و عدم حق تجدید نظر خواهی برای متهمان این جرایم، نشان دهنده‌ی سیاست سرکوب برای مقابله با این جرم است. اگر چه این اقدامات با هزینه‌های هنگفت مالی و انسانی در سال‌های پیش با نتایج مفید و اثر بخش آنچنانی همراه نبوده است ولی قانون‌گذار هنوز برای استفاده از آن اصرار می‌ورزد.


- فهرست مطالب‌‌
- چکیده 1
- مقدمه 2
1- طرح مسئله 4
2- اهميت و ضرورت تحقيق 6
3- اهداف تحقيق 6
4- سؤالات تحقيق 6
5- فرضيه‌های تحقيق 6
6- سابقه تحقیق 7
7- سامان‌دهی تحقیق 8

- فصل تمهيداتی
- مقدمه 9
- مبحث اول: مفهوم و اقسام سياست جنايي 10
- گفتار اول: مفهوم سياست جنايي 10
الف- سياست كيفري؛ تعبيري مضيّق 10
ب- سياست جنايي؛ تعبير موسع 11
- گفتار دوم: اقسام سیاست جنایی 12
الف- سیاست جنایی تقنینی 12
ب- سیاست جنایی قضایی 13
ج- سیاست جنایی اجرایی (دولتی) 14
د- سیاست جنایی مشارکتی (مردمی) 14
- مبحث دوم: مفهوم اعتیاد و قاچاق 15
- گفتار اول: مفهوم اعتیاد 15
- گفتار دوم: مفهوم قاچاق 17
الف- مفهوم لغوی 17
ب- مفهوم حقوقی 17
ب- 1- حقوق ایران 17
ب- 2- کنوانسیون‌های بین‌المللی 19
- مبحث سوم: تعاریف موادمخدر و روان‌گردان و تقسیمات مواد روان‌گردان 20
- گفتار اول: تعاریف 20
الف- تعریف حقوقی 20
الف- 1- تعاریف ملی موادمخدر و روان‌گردان 21
الف- 1-1- تعریف موادمخدر 21
الف- 1-2- تعریف مواد روان‌گردان 21
الف- 2- تعاریف بین‌المللی موادمخدر و روان‌گردان 21
الف- 2-1- تعریف موادمخدر 21
الف- 2-2- تعریف مواد روان‌گردان 21
ب- تعریف علمی 21
ب- 1- تعریف مواد مخدر 21
ب- 2- تعریف مواد روان‌گردان 22
- گفتار دوم: تقسیمات مواد روان‌گردان 22
الف- انواع روان‌گردان‌ها 22
الف-1- دارو‌های توهم‌زا 23
الف-2- دارو‌های محرک (توان‌افزا) 23
الف-3- دارو‌های آرام‌بخش (سستی‌زا) 23
ب- ویژگی‌های مهم فهرست مواد روان‌گردان 24
ب-1- ویژگی‌های مهم فهرست شماره‌ی یک 24
ب-2- ویژگی‌های مهم فهرست شماره‌ی دو 25
ب-3- ویژگی‌های مهم فهرست شماره‌ی سه 25
ب-4- ویژگی‌های مهم فهرست شماره‌ی چهار 26
ب-5- گروه پیش‌سازها (پرکرسورها) 27


فصل اول: اعتیاد و تأکید بر اقدامات پیشگیرانه و حمایتی
- مقدمه 29
- مبحث اول: سیاست جنایی تقنینی گذشته و آثار سوء جرم‌انگاری 30
- گفتار اول: جرم‌انگاری اعتیاد در قوانین گذشته 30
الف- اعتیاد از منظر دو علم جرم‌شناسی و حقوق جزا 30
الف-1- اعتیاد از دیدگاه جرم‌شناسی 30
الف-2- اعتیاد از دیدگاه حقوق جزا 31
الف-2-1- جرم‌زدایی 32
الف-2-2- قانونمندسازی 32
الف-2-3- جرم انگاری 32
ب- ادوار قانون‌گذاری ایران در زمینه اعتیاد و تأثیر کنوانسیون‌ها بر آن 33
ب-1- قبل از انقلاب 33
ب-2- پس از انقلاب 34
ب-3- اعتیاد در کنوانسیون‌های بین‌المللی 36
- گفتار دوم: آثار سوء جرم‌انگاری اعتیاد 37
الف- عدم کارایی کیفر 38
الف-1- توجیهات عام کیفر 38
الف-1-1- اثر سزادهی و ناتوان‌سازی کیفر 38
الف-1-2- ارعاب یا بازدارندگی کیفر 39
الف-1-3- اثر اصلاحی یا درمانی کیفر 39
الف-1-4- اثر تقبیحی کیفر 40
الف-1-5- سلب صلاحیت و اعاده آن 40
الف-1-6- شرمساری بازسامانده ( باز‌پذیر ) 40
الف-2- توجیهات خاص کیفر 41
الف-2-1-تناسب مجازات با جرم 41
الف-2-2- متناسب بودن کیفر برای مرتکب 41
الف-2-3- مفید بودن کیفر و کارایی آن 42
الف-2-4- هزینه‌های انسانی و مادی کیفر 42
الف-2-5- پذیرش اجتماعی کیفر 43
الف-3- معایب کیفر 43
الف-3-1- معایب مجازات معتادین با توجه به توجیهات خاص و عام 43
الف – 3 -2 - معایب کیفر زندان 46
ب- چالش‌های حقوق بشری 47
ب-1- جرم‌انگاری 47
ب-1-1- قانونی بودن جرم‌انگاری (اصل قانونی بودن) 48
ب-1-2- ضرورت داشتن یا اصل فرعی بودن جرم‌انگاری (اصل ضرورت) 48
ب-1-3- نافع بودن جرم‌انگاری 49
ب-1-4- مؤثر و قابل اجرا بودن جرم‌انگاری 49
ب-2- چالش در حقوق معتادان 50
ب-2-1-مفهوم حقوق بشر 50
ب-2-2- حقوق معتادین 51
ب-2-2-1- حق رهایی از شکنجه 51
ب-2-2-2- حق آموزش 52
ب-2-2-3- حق کار 53
ب-2-2-4- حق درمان 53
ب-2-2-5- حق دادرسی عادلانه 54
- مبحث دوم: رویکرد پیشگیرانه و درمانگر در قانون اصلاحی 1389 55
- گفتار اول: تأکید بر درمان و بازپروری 55
الف- تبیین ماهیت 55
ب- زندان و اقدامات جایگزین 58
ج- حمایت از بزه‌دیدگان مواد روان‌گردان 60
- گفتار دوم: نقد و بررسی قانون 1389 64
الف- نقاط قوت 64
الف-1- توجه ویژه به روان‌گردان‌ها 64
الف-2- جرم‌زدایی 66
الف-3- حمایت پزشکی 67
الف-4- اقدامات جایگزین کیفر 68
الف-5- توجه به جرم‌انگاری علی‌رغم جرم‌زدایی 70
الف-6- حمایت مالی 71
الف-7- همگامی با اقدامات بین‌المللی 72
الف-8- جرم‌انگاری دایر یا اداره مکان و تولید ادوات استعمال روان‌گردان 72
الف-9- جرم‌انگاری ورود مواد به بدن شخص دیگر به هر طریق 73
ب-نقاط ضعف 74
ب-1- عدم حمایت مالی کافی 74
ب-2- اشکال محتوایی 75
ب-3- استفاده از مجازات حبس 75
ب-4- مختار کردن مقام قضایی 76
ب-5- مجازات برای استعمال 76
ب-6- عدم کارایی درمان اجباری 77
نتیجه گیری فصل اول 78

فصل دوم : قاچاق و تحکیم گرایش سرکوبگر
مقدمه 80
مبحث اول: ویژگی‌های سیاست جنایی در زمینه قاچاق 81
گفتار اول: جرم‌انگاری قاچاق روان‌گردان‌های صنعتی غیر دارویی 81
الف- عناوین مجرمانه 81
الف-1- حمل 81
الف-2- وارد کردن و صادر کردن: 84
الف-3-ترانزیت 88
الف-4- قاچاق مسلحانه 91
ب- مرتکبان 93
ب-1- حاملان 93
ب-2-خرده فروشان 93
ب-3- ترانزیت کنندگان 94
گفتاردوم: پاسخ به قاچاق و تاثیر تعدیل‌کننده‌های مجازات در آن 95
الف- پاسخ‌های سرکوبگر 95
الف-1- پاسخ‌های سرکوبگر کیفری 95
الف-1-1- مجازات‌های اصلی 95
الف-1-1-1- اعدام 95
الف-1-1-2- حبس 96
الف-1-1-3- شلاق (تازیانه) 97
الف-1-1-4- جریمه نقدی 99
الف- 1- 1- 5- ضبط و مصادره‌ي اموال ناشي از همان جرم 101
الف-1-2- مجازات‌های تکمیلی و تتمیمی 104
الف-1-2-1- انفصال از خدمت دولتی 104
الف-1-2-1-1- انفصال دائم 105
الف-1-2-1-2- انفصال موقت 105
الف-1-2-2- ابطال گذرنامه و ممنوع الخروج شدن 106
الف-1-3- مجازات‌های تبعی 106
الف-2- پاسخ‌هاي سركوبگر غيركيفري 107
الف-2-1- پاسخ‌حقوق اداری 107
الف-2-2- پاسخ حقوق اساسي 108
ب- پاسخ پيشگيرانه 109
ج- تأثير تعديل‌كننده‌هاي مجازات در ميزان آن 111
ج-1- تشديد مجازات 111
ج-1-1- علل شخصي تشديد مجازات 111
ج-1-1-2- تكرار جرم 112
ج-1-1-3- تعدد جرم 114
ج-1-1-3-1- تعدد مادي 114
ج-1-1-3-2- تعدد معنوی 115
ج-1-2- علل عینی تشدید مجازات 115
ج-1-2-1- مسلحانه بودن عمل 115
ج-1-2-2- میزان محموله مورد قاچاق 116
ج-2- تخفیف مجازات 116
ج-2-1- معاذیر مخففه.....................................................................................................................116
ج-2-2- کیفیات مخففه 117
ج-3- آزادی مشروط 117
ج-4- تعلیق اجرای مجازات 118
مبحث دوم: مقررات شکلی قاچاق روان‌گردان‌ها و نقاط قوت و ضعف قانون اصلاحی در قبال
آن 119
گفتار اول:دادسرا، دادگاه صالح و تشریفات قبل بعد از صدور حکم 119
الف- صلاحیت دادسرا و دادگاه رسیدگی کننده 119
الف-1- صلاحیت محلی 119
الف-2- صلاحیت ذاتی 120
الف-3- صلاحيت شخصي 120
ب- مرحله قبل از صدور حكم (دادسرا) 121
ب-1- حيثيت جرم قاچاق 121
ب-2- ادله و نحوه ي كسب آن 122
ب-3- حق دفاع متهم 125
ب-3-1- ضرورت تفهیم اتهام 126
ب-3-2- حق استفاده از وکیل 127
ب-3-3- حق پرسش و پاسخ از شهود 127
ب-4- قرارهای تأمین 128
ب-5- مرور زمان 131
ج- مرحله‌ی پس از صدور حکم 132
ج-1- تجدید نظر خواهی 132
ج-2- محل ونحوه‌ی اجرای محکومیت 133
گفتار دوم: نقاط قوت و ضعف قانون اصلاحی 1389 134
الف- نقاط قوت 134
الف-1- مبارزه با اموال ناشی از جرم 134
الف-2- سرکوب رئیس باند یا شبکه‌های قاچاق 136
الف-3- سرکوب اجبار اطفال و افراد محجور عقلی به جرم قاچاق 137
الف-4- قانونی کردن حمل و تحویل تحت نظارت یا (controlled deliveries) 137
ب- نقاط ضعف 140
ب-1- اشکال در کاربرد عبارت روان‌گردان‌های صنعتی غیردارویی 140
ب-2- عدم کاهش مجازات اعدام 140
ب-3- اعمال مجازات شلاق 141
ب-4- عدم توجه به تورم اقتصادی در میزان جزای نقدی 142
ب-5- عدم وجود حق تجدید نظر خواهی 142
نتیجه‌گیری فصل دوم 143

نتیجه‌گیری کلی و پیشنهادات: 144
الف- نتیجه گیری 144
ب- پیشنهادات 148

منابع و مأخذ 150